iMage:Facebook CEO Mark Zuckerberg. Courtesy Photo
මෙටා සමාගම එහි fact-checking වැඩසටහන වහාම ක්‍රියාත්මක වන පරිදි සම්පූර්ණයෙන්ම අහෝසි කිරීමට ගත් තීරණය, සමාගමේ තාක්ෂණය අයථා ලෙස භාවිතා කිරීම වේගවත් කරනු ඇත. මෙම අයථා භාවිතය නිසැකවම ජීවිත හානි වලට තුඩු දෙනු ඇති අතර, එමගින් මාක් සකර්බර්ග්ගේ අත් මත දැනටමත් තැවරී ඇති ලේ තවදුරටත් වැඩි කරනු ඇත. මෙම නිගමනය හාස්‍යජනක හෝ සාවද්‍ය නොවේ – එය දකුණු අර්ධගෝලය(Global South) විසින් අතීතයේදී නැවත නැවතත් මුහුණ දුන්, සහ බටහිර රටවල සැලකිය යුතු හානි, ප්‍රචණ්ඩත්වය සහ ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදී තත්ත්වයන්ගේ පිරිහීමට සමාගමේ තාක්ෂණය සම්බන්ධ වීමට වසර ගණනාවකට පෙර සිට මුහුණ දුන් තත්ත්වයේ ඉදිරි ප්‍රක්ෂේපණයක් පමණි.
මාක් සකර්බර්ග්ගේ තීරණය පදනම් වී ඇත්තේ ඇමරිකානු දේශපාලන අවශ්‍යතා මත සහ පැමිණීමට නියමිත ජනාධිපතිවරයාගේ සහාය දිනා ගැනීම සඳහාය. 2021 දී කැපිටල් හිල් කැරැල්ල අවුළුවා ලීමේ ජනාධිපති ට්‍රම්ප්ගේ ක්‍රියාකාරීත්වය හෙතුව නිසා මෙටා සමාගම fact-checking ආයෝජනය කිරීම ආරම්භ කළත් දැන් එය විහිළුවක් ලෙස ලෝකයට නිරාවරණය වී ඇත. කෙසේ වෙතත් දැන්, මෙටා සමාගමට සහ එහි ගෝලීය ප්‍රතිපත්ති පිළිබද කාර්යයන්ට සිදු කරන නව පත්කිරීම් මගින් පෙන්නුම් කරන්නේ, මෙටා සමාගම පැමිණෙන එක්සත් ජනපද පරිපාලනය වෙත වඩාත් ළංවීමයි.
දකුණු අර්ධගෝලයේ බොහෝ දෙනෙකුට, මෙම හැඩගැසීම පුදුමයට හෝ අලුත් දෙයකට කරුණක් නොවේ. 2019 ජනවාරියේදී, ඉන්දියාවේ, දකුණු සහ මධ්‍යම ආසියාවේ පොදු ප්‍රතිපත්ති අධ්‍යක්ෂ ඇතුළු ෆේස්බුක් හි ජ්‍යෙෂ්ඨ නිලධාරීන් ශ්‍රී ලංකාවේ හිටපු ජනාධිපති මහින්ද රාජපක්ෂ හමු වූ අවස්ථාවේ සිවිල් සමාජ කණ්ඩායම් අතර කැළඹීමක් ඇති විය. මෙය සිදු වූයේ පාලක පක්ෂයේ ප්‍රචණ්ඩකාරී සිංහල-බෞද්ධ ජාතිකවාදයෙන් පෝෂණය වූ රටේ දරුණුතම මුස්ලිම් විරෝධී කැරලි ඇති වී වසරකටත් අඩු කාලයක් ගත වී තිබියදීය. මුස්ලිම් ජනතාවට සහ ඔවුන්ගේ දේපළ වලට එරෙහිව දිවයින පුරා ප්‍රචණ්ඩත්වය ඇති කිරීමට සහ ව්‍යාප්ත කිරීමට හේතු වූ ද්වේෂ සහගත අන්තර්ගතයන් බිහි කිරීමේ සහ පැතිරවීමේ ක්‍රියාවලියට ෆේස්බුක් සෘජුවම සම්බන්ධ විය. දෙදෙනෙකු මිය ගිය අතර තවත් දසදෙනෙකු බරපතල තුවාල ලැබූහ. වසරකට පසු, වෝල් ස්ට්රීට් ජර්නලයේ පළ වූ ලිපියක් හේතුවෙන් නිලධාරිනියක් ඉල්ලා අස්වූ අතර, ඇය ඉන්දියාවේ අනෙකුත් ෆේස්බුක් කාර්ය මණ්ඩලයට පෙර කළ ප්‍රකාශය ඉස්මතු කළ අතර, එහිදී ඇය කනස්සල්ල පළ කළේ අගමැති නරේන්ද්‍ර මෝදිගේ පක්ෂය වන භාරතීය ජනතා පක්ෂයට සම්බන්ධ දේශපාලනඥයන් විසින් සිදු කරන ලද මානව හිමිකම් උල්ලංඝනයන්ට දඬුවම් කිරීම කලාපය තුළ සමාගමේ ව්යාපාර අපේක්ෂාවන්ට අහිතකර ලෙස බලපානු ඇති බවයි.
ඉන්දියාව තවමත් ෆේස්බුක් හි විශාලතම වෙළඳපොළ වන අතර, 2021 දී, ෆේස්බුක් හි තොරතුරු හෙළිදරව් කරන්නිය වූ ෆ්‍රැන්සිස් හෝගන් විසින් ඉදිරිපත් කරන ලද ලේඛන තොගයක් පිළිබඳව නිව් යෝක් ටයිම්ස් වාර්තා කළේ සමාගම විසින් බිහි කරන ලද ගැටලු, විශේෂයෙන් මුස්ලිම් විරෝධී අන්තර්ගතයන්, සමඟ කටයුතු කිරීමට සමාගමට ප්‍රමාණවත් සම්පත් නොමැති තත්ත්වයක බවයි. එම ලිපියේම සඳහන් වූයේ මියන්මාරයේ රෝහින්ගියා ජනතාවට එරෙහි ප්‍රචණ්ඩත්වය ඇති කිරීමේදී ෆේස්බුක් හි මනාව ලේඛනගත වූ සහභාගීත්වය, ශ්‍රී ලංකාවේ පරිශීලකයින් ද්වේෂ සහගත අන්තර්ගතයන්ට නිරාවරණය කරමින් කණ්ඩායම් වලට ස්වයංක්‍රීයව දායක කිරීම, සහ ඉතියෝපියාවේ සන්නද්ධ කණ්ඩායම් ප්‍රචණ්ඩත්වය සදහා සංවිධානය කිරීම උදෙසා මෙම වේදිකාව සාර්ථකව භාවිතා කළ ආකාරයයි. මෙවැනි උදාහරණ විශාල ප්‍රමාණයක් ඇති අතර එම සෑම එකකම මරණ සහ විනාශය ඇතුළු සැලකිය යුතු ප්‍රචණ්ඩත්වයක් දක්නට ලැබේ.
කෙසේ නමුත් මෙටා හි තාක්ෂණය අපගේ ජීවිතවල අත්‍යවශ්‍ය කොටසක් බවට පත්ව ඇති අතර, එය අපගේ දේශපාලනය, සමාජය, කර්මාන්ත, වෙළඳාම, කලා සහ ක්‍රියාකාරීත්වය සමඟ නොබෙදිය හැකි ලෙස බැඳී පවතී. කෙසේ නමුත් ප්‍රචණ්ඩත්වයට ඉන්ධන සපයන එම තාක්ෂණයම තත්වයන් පිළිබදව වාර්තා කිරීමටත්, ඒවා ලේඛනගත කිරීමටත් බොහෝ අය විසින් භාවිතා කරනු ලබයි.
මෙටා විසින් නිකුත් කළ මෙම අදාළ නිවේදනය මගින් ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදය ශක්තිමත් කිරීම සඳහා සමාගමේ නිෂ්පාදන භාවිතය සැලකිය යුතු ලෙස දුර්වල කරනු ඇති අතර, Disinformation ඇතුලු අගතිගාමී අන්තර්ගතයන් බෙදා හරිනු ලැබූ බලවත් දේශපාලනඥයින්ට සහ ඔවුන්ගේ නියෝජිතයින්ට කිසිදු පාලනයකින් තොරව අසත්‍ය තොරතුරු සහ Disinformation ප්‍රවර්ධනය කිරීමට ඉඩ දීමෙන් ඒකාධිපතිත්වයට වාසි සැලසෙනු ඇත.
සංශෝධිත ප්‍රතිපත්ති මගින් Online සහ Online නොවන කලාපයන් හී ප්‍රතිවිපාක ඇති කරන අතර ද්වේෂය සහ ප්‍රචණ්ඩත්වය පැන නැගීමේ සම්බන්ධතාවය වැඩි කරයි. ඒ දශකයකට වැඩි කාලයක් තිස්සේ ඇතැම් අවස්ථාවල ලේ වැගිරුණු සාක්ෂි තිබියදීය. සකර්බර්ග්ගේ නිවේදනය මගින් විද්වතුන්, පර්යේෂකයින් සහ සිවිල් සමාජය – ඔවුන්ගෙන් බොහෝ දෙනෙක් ප්‍රචණ්ඩත්වයේ ගොදුරු බවට පත්වූවන් – කිසිදු සාක්ෂියකින් තොරව, පවතින තථ්‍ය පරීක්ෂණ ව්‍යුහය “දේශපාලනිකව පක්ෂග්‍රාහී” බව, “විශ්වාසය විනාශ කර ඇති” බව, සහ ට්විටර්/එක්ස් හි ප්‍රජා සටහන් වැනි ක්‍රමයක් ඉදිරි මඟ බව යෝජනා කරමින් මුළා කරයි. මෙය අභූත පූර්වාදර්ශයක් වන අතර, සකර්බර්ග් කියන දේ ක්‍රියාත්මක කිරීමට සමාගමට ඇති හැකියාවන් පිළිබඳ කිසිදු හැඟවීමකින් තොරව ඉදිරිපත් කරන මූලික ප්‍රතිපත්ති යළි සැකසීමකි.
මෙම වෙනස සැලකිය යුතු එකකි. එය විධිමත් පද්ධති සහ වෘත්තීය තථ්‍ය පරීක්ෂණ වෙනුවට ජනතාවගෙන් ලබාගත් මැදිහත්වීම් සහ අවිධිමත් ප්‍රතිචාර, වේදිකා අඛණ්ඩතාව පිළිබඳ මධ්‍යගත අධීක්ෂණය වෙනුවට අභිප්‍රේරිත පරිශීලකයින් මත පදනම් වූ වඩාත් විසිරුණු ආකෘතියක්, සහ දැඩි සාක්ෂි මත පදනම් වූ ගෝලීය ප්‍රමිතීන් වෙනුවට යථාර්ථය පිළිබඳ අත්තනෝමතික ඉදිරිපත් කිරීම් යොදා ගනී. මෙම සෑම වෙනසක්ම වේදිකා අක්‍රමිකතාවය පිළිබඳ නිබන්ධනයකි.
වෘත්තීය fact checkers ලා ක්‍රියා කරන්නේ මූලාශ්‍ර සළකාබලමින්, විශේෂඥ උපදේශනය, සහ සම්මත ඇගයීම් නිර්ණායක ඇතුළත් සත්‍යාපන(checkers) සඳහා ක්‍රමානුකූල ප්‍රවේශයන් යොදා ගනිමින් පිහිටුවන ලද ක්‍රමවේද රාමු තුළය. ජනතාව විසින් සිදු කරන මැදිහත්වීම් වෙත මාරුවීම මගින් සත්‍යාපන ප්‍රමිතීන් වල සැලකිය යුතු විචල්‍යතාවයක් ඇති කරන අතර, සත්‍යතාවය වෙනුවට ජනප්‍රිය මතයට ප්‍රමුඛත්වය දීමට ඉඩ ඇත. මධ්‍යගත අධීක්ෂණය, එහි සීමාවන් තිබියදීත්, අන්තර්ගත මැදිහත්වීමේ තීරණ සඳහා සුසංගත රාමුවක් සපයන අතර, සාවද්‍ය තොරතුරු රටා පිළිබඳ ක්‍රමානුකූල නිරීක්ෂණය සහ මතුවන තර්ජන සඳහා සම්බන්ධීකරණ ප්‍රතිචාර සක්‍රීය කිරීමට හැකියාව ලබා දෙයි. විසිරුණු ආකෘතිය, වඩා පුළුල් ලෙස ක්‍රියාත්මක කළ හැකි වුවද, ක්‍රියාත්මක කිරීමේ ප්‍රමිතීන්වල සැලකිය යුතු විචල්‍යතාවයක් ඇති කරන අතර සම්බන්ධීකරණය කරන ලද Disinformation ව්යාපාර හඳුනා ගැනීමට සහ ඒවාට ප්‍රතිචාර දැක්වීමට ඇති ආයතනික හැකියාව අඩු කරයි. ගෝලීය ප්‍රමිතීන් සිට පරිශීලක-ජනිත අර්ථ නිරූපණයන් වෙත මාරුවීම මගින් විශේෂයෙන් බහුතරවාදී ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදයන්හි වේදිකා අඛණ්ඩතාවය සඳහා සැලකිය යුතු අභියෝග ඇති කරයි. එහිදී ගවේශණාත්මක මාධ්‍යවේදීන් හෝ සිවිල් සමාජය විසින් ප්‍රකාශයට පත් කරන සත්‍යයන් යටපත් කිරීමට රාජ්‍ය සහ ඒකාධිපතිවාදීන් විසින් පරිශීලකයින් රැල්ලක් යෙදවිය හැකිය. මෙම සාධක තනි තනිව සහ පොදු කරුණු ලෙස ගත් කළ යථාර්ථයන් පිරිහීමට හේතු වනු ඇති අතර, එමගින් සමාජ සමගිය ඛාදනය කරන හුදෙකලා තොරතුරු බුබුළු වෙත පොදු සංවාදය කැබලි වීම වේගවත් කරයි.
දකුණු අර්ධගෝලීය වෙළඳපොළවල් සඳහා මෙහි බලපෑම් බරපතල සහ ක්ෂණික වනු ඇත. එය, පර්යේෂකයින්, විද්වතුන්, ප්‍රතිපත්ති සම්පාදකයින්, සහ වෘත්තීය fact checkers පරීක්ෂකයින් වසර ගණනාවක් තිස්සේ මෙටා සමඟ එක්ව සහාය දී සහ ශක්තිමත් කර ඇති දේ ආපසු හැරවීමකි. එහිදී කණ්ඩායම්, අනන්‍යතා, සහ ප්‍රජාවන් වඩාත්ම අපහසුතාවයන් අත්විඳිනු ඇති අතර, ස්ථාපිත ජාල ගතිකයන් සහ ද්වේෂය සහ හානි වේගයෙන් පැතිරවීමට උපකාරී වන ඇල්ගොරිතම හේතුවෙන් එය අතීතයට වඩා බෙහෙවින් නරක වනු ඇත. නව මැදිහත්වීමේ රාමුව (හෝ එහි අඩුපාඩු) “අපට අඩු නරක දේවල් අල්ලා ගැනීමට සිදුවනු ඇති” බව සකර්බර්ග් විසින්ම පිළිගනී. ඔහු අදහස් කරන්නේ සමාගම ක්‍රියාමාර්ග නොගන්නා අන්තර්ගතය සහ අදහස් දැක්වීම් නිසා අපගේ ජීවිත අවදානමට ලක් නොවනු ඇති බවයි.
තත්ත්වය තවත් නරක අතට හැරෙයි.
අන්තර්ගත මැදිහත්වීම සඳහා කෘතිම බුද්ධිය සහ machine learning උපරිම ලෙස භාවිතා කිරීම මත මෙටා හි නව අවම මැදිහත්වීමේ ප්‍රතිපත්තිය ඒ මත රඳා පවතී. මෙය අසාර්ථක වනු ඇත. 2019 අප්‍රේල් මාසයේ ශ්‍රී ලංකාවේ පාස්කු ඉරිදා ත්‍රස්තවාදී ප්‍රහාරයෙන් පසු මුස්ලිම් විරෝධී ද්වේෂය අවුළුවා ලීම පිළිබඳ ආචාර්ය උපාධි පර්යේෂණ මගින් ආතතීන් උත්සන්න කිරීමට සහ පුළුල් වශයෙන් මහජන මතය වෙනස් කිරීමට උල්ලංඝනය කරන මීම්ස් පුළුල් ලෙස භාවිතා කළ ආකාරය මා විසින් පෙන්වා දී ඇත. මීම්ස් තේරුම් ගැනීමට ගැඹුරු සමාජ-දේශපාලනික, සංස්කෘතික සහ භාෂාමය හුරුපුරුදුකමක් අවශ්‍ය වන අතර, විහිළුසහගත ලෙස පෙනෙන දෘශ්‍ය ඉදිරිපත් කිරීම් බොහෝ විට සැලකිය යුතු ප්‍රචණ්ඩත්වයක් සන්නිවේදනය කරයි. දැනටමත් කෘතිම බුද්ධියට බිලියන ගණනක් ආයෝජනය කර තිබියදීත්, විශේෂයෙන් ඔන්ලයින් නොවන කැළඹීම් වලට පෙර සහ ඒවා අතරතුර දහස් ගණනින්, නැතහොත් ඊට වැඩි ප්‍රමාණයකින් නිපදවන මීම්ස් සහ ඒවා නිපදවන්නන්ගේ අභිප්‍රාය තේරුම් ගැනීමට මෙටා සතුව කිසිදු තාක්ෂණයක් නොමැත. දකුණු අර්ධගෝලයේ සිටින සිය මිලියන ගණනකට බලපාන දේශීය භාෂා සැලකිල්ලන් සමඟ එක්වීමෙන්, නව ප්‍රතිපත්ති හැරවුම මගින් ස්වයංක්‍රීය අධීක්ෂණයෙන් සහ මානව වාර්තාකරණයෙන් පවා ගැලවී යන ආකාරයෙන් සහ පැතිරවීමට සම්බන්ධීකරණය වූ ක්‍රියාමාර්ග සඳහා ඉඩ සලසනු ඇත. කිසිදු යහපත් ප්‍රතිඵලයක් ඇති නොවනු ඇත.
අප දකින්නේ රාජ්‍යයට සම්බන්ධ ගිණුම් ජාල, බාධාවකින් තොරව සැලකිය යුතු සම්පත් සහිතව ක්‍රියාත්මක වන වෘත්තීය ට්‍රෝල් මෙහෙයුම්, වේදිකා ව්‍යුහයන් ක්‍රමානුකූලව හැසිරවීම, සහ පුළුල් වශයෙන් නිපදවන සූක්ෂ්ම අසත්‍ය තොරතුරු වලින් මෙටා වේදිකා නිර්වචනය වන ළඟ අනාගතයකි. මේ සියල්ල දකුණු අර්ධගෝලයේ මානව හිමිකම් ක්‍රියාකාරීන්ට දැනටමත් ඉතා හුරුපුරුදු දේ – සම්බන්ධීකරණය කරන ලද Disinformation ව්යාපාර, ප්‍රචණ්ඩත්වය හෝ අපරාධ චෝදනා වැරදි ලෙස පැවරීම ඇතුළු වැරදි කිරීම් පිළිබඳ සාක්ෂි, සහ සුළුතරයන් ඉලක්ක කරගත් හැසිරවූ මාධ්‍ය – සිතිය නොහැකි ආකාරයකින් වර්ධනය වීමට ඉඩ ඇත. ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදී වටිනාකම් අවම රටවල් මින් ඉදිරියට මෙටා සමාගම ඒකාධිපතිත්වය වැළැක්වීමට උපකාර කරනවාට වඩා මානව හිමිකම් පිරිහීමට උදව් කරන ආකාරයක් දක්නට ලැබිය හැකිය.
මම මෙය ලියන්නේ බියෙන්, කම්පනයෙන්, අවිශ්වාසයෙන් සහ කෝපයෙනි. මම දැඩි ලෙස දුකට ද පත්ව සිටිමි. අවුරුදු දහනවයේ සකර්බර්ග් තම පරිශීලකයින් “dumb fucks” ලෙස කළ අවංක පිළිගැනීම දැන් පෙනෙන්නේ තරුණ උද්ධච්චකමක් ලෙස නොව අරමුණු සහගත ප්‍රකාශයක් ලෙස ය. අපගේ කාලය, ශ්‍රමය, අවබෝධය, පර්යේෂණ, සහ දත්ත භාවිතා කරමින් ගොඩනගන්නට උත්සහා කළ මෙන්ම වසර ගණනක් ගත වූ ආරක්ෂණ යාන්ත්‍රණයන් සිතාමතාම කඩා බිඳ දමනු අප දකින විට – පැහැදිලි වන්නේ මෙටා හි නව ප්‍රතිපත්තිය හුදෙක් මැදිහත්වීමේ පිරිවැය අඩු කිරීම හෝ එක්සත් ජනපදයේ MAGA සන්සුන් කිරීම පමණක් නොව – ප්‍රතික්ෂේප කළ හැකි ආකාරයට අනාගත සමූල ඝාතනවලට සහයක් වීමට සිතා මතාට ගත් තෝරා ගැනීමක් බවයි. එදා ලෝකය එක්සත් කිරීමට පොරොන්දු වූ සමාගමක් ඒ වෙනුවට තෝරාගෙන ඇත්තේ එක් ජීවිතයක්, එක් ප්‍රජාවක්, ප්‍රචණ්ඩ ගැටුමක්, සහ වර්ග සංහාරයක් සදහා සහය වෙමින් ලාභ ලැබීමටය.
(මෙම ලිපිය Enabling Atrocity by Design: Meta’s Dangerous New Direction නමින් Groundviews වෙබ් අඩවිය තුළ පළවු අතර, මෙම සිංහල අනුවාදයේ තේරුම් ගැනීමට අපහසු යමක් වේ නම් අදාළ ඉංග්‍රීසි පිටපත වෙත පිවිසීමට කාරුණික වන්න – සංස්කාරක/ විකල්ප වෙබ් අඩවිය)
ආචාර්ය සංජන හත්තොටුව | Dr. Sanjana Hattotuwa
